AHİSKA SÜRGÜNÜ KARAPAPAKLAR

AHİSKA SÜRGÜNÜ KARAPAPAKLAR

 Dünün Ahıska- Ahılkelek Bugünün Kazakistan Karapapakları Kafkasya’da 20. yüzyılın ortalarına kadar, Ahıska bölgesinde, büyük çoğunluğu oluşturan Ahıska Türkleri/Yerli Türklerle birlikte yaşayan önemli bir Karapapak tayfası da Ahıska-Ahılkelek Karapapakları idi. Més{ét/A{alsı{/Ahıska ve Cava{/Cava{et/Ahılkelek, günümüzde Gürcistan siyasî sınırları içinde bulunmaktadır. Ahıska, Kura Nehri’nin kıyısında Türkiye sınırına 15 km. uzaklıktadır. Ahılkelek de aynı nehrin kıyısında olup Türkiye sınırına 32 km. uzaklıktadır. Ahıska ve çevresi 1068’de Alparslan tarafından fethedilmiş, yüzyıllarca Kafkasya’nın tarihini paylaşmış, Atabeylerin merkezliğini yapmış (1268-1578), 1578’de Osmanlı yönetimine katılmış ve Çıldır Sancağı’nın merkezi olmuştur. Ekseriyeti Ahılkelek’te olmak üzere, Ahıska-Ahılkelek bölgesinde iki nesil Karapapak tayfası yaşadığı bilinmektedir. Biri Emirhasan/İmirhesen Karapapakları/Terekemeleri, diğeri ise sadece Karapapaklar. Emirhesenli Terekeme/Karapapaklar, yukarıda bahsedildiği gibi Şah İsmail’in 16. yüzyılın ilk yıllarında burayı alıp kışlak yapması ve Terekeme/Karapapak tayfalarını bu bölgeye yönlendirmesi ile geldikleri sanılmaktadır. İkinci nesil Karapapaklar ise Rus kaynaklarına göre 18. asrın sonunda ve 19. asrın başlarında Borçalı, Kazak ve Şemşeddin bölgelerinden gelip yerleşmişlerdir. Paskeviç, Kars’ı ele geçirdikten (15.07.1828) sonra Ahılkelek üzerine yürür. Ahılkelek Kalesi’ni 1.000 kişilik bir gönüllü milis kuvveti savunmaktadır. Paskeviç’in teslim olun çağrısına ‚Biz Revanlı veya Karslı değiliz. Bin kişiyiz, kalemizin surlarında öleceğiz, teslim olmayacağız.‛ diye cevap verirler. Paskeviç, otuz katı büyük bir orduyla Ahılkelek Kalesi’ne saldırır. Harp tarihçisi Uşakov, bin kişilik bu Karapapak gönüllüsünün verdiği mücadeleyi hayret ve hayranlıkla anlatır: ‚Kalenin reisi, Ferhat Paşa mertçe helâk oldu. Akhılkelek’in cesur müdafileri örnek kahramanlık destanı yazdılar. Kendilerini gönüllü olarak ölüme adayan bu bir avuç insan, haklı olarak herkesi hayrette bıraktılar. Ölülerin tamamı beyaz gömlekli idiler. Bu, Müslüman adetine göre en yüksek inanç işaretidir. Fedailerin tamamı şehit olur. Ahılkelek Kalesi20 Rusların eline geçer (24 Haziran 1828). 1828’de Rusların bölgeyi tamamen işgal etmesinden sonra imzalanan Edirne Antlaşması ile Ahıska ve Ahılkelek21 Ruslara bırakılır. Paskeviç tarafından Kars'tan göçürülen 70.220; Erzurum'dan göçürülen 36.440 ve Ardahan'dan göçürülen 335 Ermeninin büyük bir kısmı Ahılkelek22 ve Ahıska’ya yerleştirir . Rusların baskısına ve göçmen Ermenilerin saldırganlığına dayanamayan Karapapak/Terekeme tayfalarından bir kısmı Borçalı, Ahıska ve Ahılkelek’ten göçerek Çıldır’ın Kenarbel, Göldalı (Urta), Terekeme Çayı (Goçgüden), Yıldırımtepe (Rabat), Köğas, Meredis kentlerine yerleşirler.23 1853-1856 Osmanlı Rus Savaşı’ında Osmanlı Devleti’ne yardım eden Ahılkelek ve Ahıska Türklerinden bir kısmı savaş sonrasında Rus katliamından kurtulmak için Erzurum’a sığınırlar. 1918’e gelindiğinde Mondros Mütarekesi üzerine Ahıska ve Ahılkelek sancakları, merkezi Kars olan ‚Millî Şûra Hükümeti‛ne katılır. Haziran 1918’de imzalanan Trabzon Antlaşması ile Gürcistan bu iki sancağı resmen Türkiye’ye bırakır. Ancak 13 Nisan 1919’da İngilizlerin Kars’ı işgal edip, Millî Şûra Hükümeti’ni dağıtması ile Gürcüler, Ahıska ve Ahılkelek’i işgal eder. 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile de bu iki sancak Gürcistan’ın başkenti Tiflis vilayetine bağlanır  Defalarca işgal altında kalan ve istilâya uğrayan Ahılkelek ve Ahıska Türkleri en vahim günlerini 20. yüzyılın ikinci çeyreğinde yaşar. Moskova yönetimi, diğer Türk topluluklarında yaptıkları gibi önce toplumun yiğit, gözü pek, cesur, nüfuzlu, itibarlı insanlarını toplayıp Sibirya’ya çalışma kamplarına gönderir. Arkasından halkın gözü, kulağı, beyni durumunda olan aydınları, âlimleri, sanatkârları, hiçbir sebep göstermeksizin halkın gözü önünde kurşuna dizerler. İkinci Dünya Savaşı başladığında, diğer Türk toplulukları ile birlikte, bütün eli silah tutan Türkler askere alınır. Kayıtlara göre Ahılkelek ve Ahıska Türklerinden 47 binden fazla kişi cepheye gönderilir. Onlardan çok azı yaralı ve sakat olarak döneceklerdir. Onlar cephede Sovyetler Birliği namına savaşırken geride kalanlar 14 yaşından 70 yaşına kadar kadın, kız, çocuk, ihtiyar kolhozlarda, demiryolu inşaatlarında çalıştırılır. Bu da yeterli görülmez ve bütün halk hain ilan edilerek tamamı yok edilmekle karşı karşıya bırakılır. Katliâmı göze alamayan ve bir gün hesabının sorulacağından korkan Moskova yönetimi, savaş bütün şiddetiyle devam ederken 31 Haziran 1944 günü, Gürcistan’ın Türkiye sınırındaki Ahıska- Ahılkelek Türklerinin Orta Asya’ya sürgün edilmelerine karar verir. 15 Kasım 1944 gecesi iki saat içerisinde Ahılkelek, Ahıska merkez ve köylerinde yaşayan bütün Türkler vagonlara doldurulup, Orta Asya’ya sürgün edilir. 1927 yılına kadar Ahıska ve onun yanı başında Ahılkelek olmak üzere iki merkezî şehir vardır. Ancak 1927 yılında bu merkezler bölünerek Adigün, Ahıska, Aspinza, Ahılkelek ve Bogdanovka diye beş reyon (ilçe) hâline getirilmiştir. Moskova’dan gönderilen emirde bu beş kent ve bu kentlere bağlı 219 köyde sakin bulunan Türklerin tamamı sürgün edilecektir (Kasanov 2007: 123). Arşiv kayıtlarına göre Özbekista’a 53.163; Kazakistan’a 28.598; Kırgızistan’a 10.546 olmak üzere toplam 92.307 kişi sürgün edilmiştir. Bunlardan 14.895’i sürgün boyunca açlıktan, soğuktan ölmüştür (Türkî 2009: 22). Sürgün edilen Ahıska Türklerinden yaklaşık 10-15 bin kadarı Terekeme/Karapapak Türküdür. Aspinza ve ona bağlı Ağara, Alanza, Arda{, Bezir{ana, Buzmaret, Damala, Daşlıġışlaġ, Donet, Ġavét, Goyundere, Karzemel, Marğıstan, Ota, Peneket, Tezeköy, Üsküre, Van ve Yukarı Varnet adlı 18; Ahılkelek kentinin Azmana, Dabaniya, Damkal, Ġarta, Ġoġaşen, ¾avét, Kersef, Miraş{an, Murakval, Yenije adlı 10 ve Bagdanovka kentinin Hoġam, Sağamoy adlı köylerinin (Piriyeva vd. 2003: 142) tamamı Terekeme / Karapapak Türkleri ile meskûndu. 24 Sürgünde bulunan Terekeme/Karapapak Türkleri, siyasî ve sosyal arenada haklarını elde etmek için ‚Ahıska Türkleri‛ adı altında örgütlenmişlerdir. Bu durum tabiî ki maksada uygun bir yaklaşımdır. Ancak bizim mevzumuz Karapapak Türkleri olduğu için bahsi geçen Türkler içerisindeki Karapapak/Terekeme Türklerinin tespitlerini yapıp değerlendirmek durumundayız.

Ahıska-Ahılkelek Karapapakları, Ahıska, Ahılkelek, Bogdanovka, Borjom, Tiflis, Rustavi, Gence, Bakü, ¾açmaz, Derbent, Mahaçkala, Heşterhan, Saratov, Ural, Aktöbe, Aral, Gızılorda, Türkistan, Arıs, Çimkent, Tülkübas, Taraz, Merke, Çu, Almatı, Bişkek, Sarıağaç yolu ile 1944 yılının Kasım ve Aralık ayının soğuklarında sürgün edilirler. Bu yolculuk 35 gün sürer. Binlercesi yollarda açlıktan ve soğuktan ölür. Sağ kalan Ahıska-Ahılkelek Karapapakları, Kazakistan’ın muhtelif il, ilçe ve köylerine dağıtılır. Kentav, Türkistan, Çimkent’ten başlayarak Almatı’ya kadar tren yolu üzerindeki onlarca kent ve köye dağıtılırlar. Alan araştırması yaparak tespit ettiğimiz bilgilere göre Kazakistan’ın şu yerleşim yerlerinde Ahıska-Ahılkelek Terekeme/Karapapakları yaşamaktadır: Batıdan doğuya, sürgün güzergâhına göre, Kentav’da 300; Türkistan’da 2, Çimkent’te (Telman, Kubişev, Lenin, Karl Marks, Bozarık, Kayıtbas, Komünizm, Kirov) 30 bin, Sayram’da 1500, Ordabas (Temirland, Badam) 2 bin, Sarağaç’ta 6 bin, Tülkübas’ta 6 bin, Lenger’de 10 bin, Almatı ve Dalgar’da 6 bin olmak üzere 2012 yılı itibariyle Kazakistan’da yaklaşık 65 bin civarında Ahıska-Ahılkelek Karapapak/Terekeme Türkü bulunmaktadır (Kafkasyalı 2012: 82). Bunlar başta ana dilleri olmak üzere, bütün örf, âdet ve geleneklerini canlı bir şekilde yaşatmaktadırlar. Onlarca âşık/ozanları, şairleri, yazarları, müzik grupları, toyları dernekleri vardır. Gayet seviyeli örgütlü vaziyettedirler. Ancak yukarıda da işaret edildiği gibi, siyasî ve sosyal arenada güçlü, etkili olmak için tamamı, onlardan yaklaşık on kat fazla olan yerli Ahıska Türkleri ile birlikte "Ahıska Türkleri" adı altında örgütlenmişlerdir.

PROF.DR.ALİ KAFKASYALI 

ATAMIZ

Ziyaret Bilgileri
Aktif Ziyaretçi1
Bugün Toplam27
Toplam Ziyaret412981
Hava Durumu
AVRASYA TÜRK DERNEKLERİ FEDERASYONU
TEREKEME KARAPAPAK TÜRKLERİ KÜLTÜR VE SANAT DERNEĞİ
FACEBOOK