CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ

KARAPAPAK TÜRKLERİNİN KURDUĞU CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ

1918  yılının  karmaşık  siyasi  ortamında  Elviye-i  Selase'de  (Üç Sancak –Kars, Ardahan, Batum) hem teşkilatlanma hem de milli mücadele yolunda önemli bir yere sahip olan Kars İslam Şûrâsı'nın çalışmaları oldukça etkiliydi. Çünkü  tarihi  süreçte  Elviye-i   Selase,   1877-78  Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması’yla savaş tazminatı olarak Rusya’ya bırakıldı. Bu toprakların Rusya’ya bırakıldığını duyan bölge halkı düşmanın da baskısı ve yıldırmasıyla batıya doğru göç etmeye başladı. 1882yılına değin üç yılda resmen 82.000 Türk, Kars Sancağından yeni hududun batısına geçti. Ruslar, toprakları oldukça verimli olan köy, kasaba ve şehirlerdeki Türkleri  kaçırtarak,  yerlerine:  Khakhol,  Dukhobor,  Malakan  gibi  “Rus Kolonisi”köylüleri, Nemis (Alman), Estonyalı gibi Protestan, Anadolu ile Kafkasya’dan çok sayıda Rum, Ermeni, Yezidi, Asurî gibi gayrimüslüm halkı  getirerek  bu  bölgeye  yerleştirdiler.  Kars  şehrinde  ve  Kağızman’daki Rüştiye  Mektebi  ile  çokça  medreseler  kapandı,  böylece  Türk-Müslüman halkın bilinçlenmesi önlendi1. “40  yıllık  kara  günler”  olarak  adlandırılan  bu  yıllarda  Kars  halkı birçok  sıkıntı  çekti.  Fakat  Rusların  ağır  tahriki  altında  olmalarına  rağmen milli  bilinçlerinden  hiçbir  şey  kaybetmediler.  1917  Rus  ihtilali  ile  Çarlık Rusyası  devrilince,  bütün  siyasi  mahkûmlar  gibi  serbest  kalan  Kars’lı sürgünlerde 1917

 

yılı sonunda evlerine döndüler. Sürgünden dönenler Kars İslam Cemiyeti’nin kurulmasında yararlılık gösterdiler.Mondros Mütarekesi müzakerelerinde Elviye-i Selase'nin işgali şarta bağlanmıştı.  Osmanlı  Hükümeti'nin  bölgede  gerekli  önlemleri  almaması durumunda İtilaf Devletleri işgal hakkını kullanacaktı. Bölgenin geleceğinin tartışmalı  hale  gelmemesi  için  9.  Ordu  Kumandanı  Yakup  Şevki  Paşa,  5 Kasım 1918'de, Harbiye Nezareti'ne, mülki ve askeri önlemlere ilişkin sekiz maddelik bir öneri sundu. Yakup Şevki Paşa, bölgenin geleceğinin refaha kavuşması,  yönetim,  eğitim,  güvenlik,  jandarma  teşkilatı,  halk  ihtiyaçları, nüfus  sayımı  gibi  pek  çok  konuda  görüş  bildirdi.  Yazının  devamında özellikle  sekizinci  maddeye  dikkat  çeken  Yakup  Şevki  Paşa,  İtilaf devletlerinin  bütün  güçleriyle  Osmanlı  ordusu'nun  savaş  gücünü  ortadan kaldırmaya   çalıştıklarını,   bu   yüzden   askerlik   şubelerine   izin vermeyeceklerini  belirtti  ve  bu  teşkilatın  kurulmaması  halinde  İtilaf kuvvetlerine  gerek  kalmadan  Elviye-i  Selase'nin  Ermeniler  ve  Gürcüler tarafından rahatlıkla işgal edilebileceğini ekledi2 30 Ekim 1918’de şartları oldukça ağır olan Mondros Mütarekesi’nin imzalanması ile Osmanlı Devleti fiilen sona erdi. Mütareke hükümleri İtilaf Devletlerinin işgallerini meşru kılıyordu. Ancak bu durumu kabullenemeyen Türk halkı milli hudutlar içerisinde milli mücadeleyi başlattı. Kars ile Batum Anadolu’da düşman işgaline uğrayan illerden olması sebebiyle burada milli bir  teşkilatın  kurulması  zaruri  ihtiyaç  halini  aldı.  Bu  teşkilat,  Kars  islam Şûrâsı  adıyla  kurulup,  daha  sonra  Batum’dan  Nahçıvan’a  değin  uzanan alanda şubelerini açtı3. Halkı silahlandırarak Ermeni ve Gürcü saldırılarına karşı koruma ve bilinçlendirmeye çalıştı. Bu  teşkilatın  kurulup  yayılmasında  Borçalılı  Kepenekçi  Emin Ağa’nın çok önemli girişimleri oldu. Emin Ağa, teşkilatın yalnızca bölgede değil  aynı  zamanda  uluslar  arası  boyutta  tanınması  için  girişimlerde bulundu4.  Emin  Ağa  gibi 

 

ilim  sahiplerinin  Kars  İslam  Şûrâsı’nda  yer almaları Şûrânın amacına ulaşmasında önemli bir etkendir. 1.  KARS İSLAM ŞÛRÂSIİngilizlerin  baskısıyla, Türk  ordusunun  1914  sınırına  çekileceğinin duyulması  Kars  halkında  büyük  bir  endişeye  yol  açtı.  Olası  bir  Ermeni kıyımına  maruz  kalmamak  için  Wilson  Prensipleri'ne  dayalı  bağımsız  bir teşkilat kurulması hususunda harekete geçildi5.Mirliva  Yakup  Şevki  Paşa,  bölgeyi  işgal  etme  niyetinde  olan İngilizlerle  temasta  bulunmayı  uygun  bulmuyordu.  Kars'ı,  oluşturulacak “Milli bir Hükûmet'e” devretmeği planlıyordu6. Yakup Şevki Paşa, Harbiye Nezareti'ne yukarıda belirtilen önerileri gönderirken aynı gün “Kars İslam Şurâsı”nın kuruluşu ilan edildi7. Yakup Şevki Paşa ve Kars mutasarrıfı Hilmi Bey'in  ellerinden  gelen  desteği  sağlayacaklarına  dair  söz  vermeleri  Kars İslam Şûrâsı'nın kuruluşunda önemli bir etkendi8.Kars  İslam  Şûrâsı  kurulduktan  hemen  sonra  bölgedeki  Sancak  ve kazalara Şûrâ'nın ilk toplantısının 14 Kasım 1918'de yapılacağı duyurularak temsilciler gönderilmesi istendi. Dokuz gün içerisinde,  haber  verilen  Oltu, Ardahan ve Kağızman ile buralara bağlı kaza ve nahiyelerden de temsilciler gelmeğe  başladı.  10 Kasım  1918'de  de  bunlara  ilaveten  Ahıska  Hükümeti Muvakkatası'ndan Osman Server (Atabek) ve arkadaşları da Kars'a geldiler. Kağızman  Kaymakamı  Asaf  Talat  Bey:  “Hükümet  içinde  hükümet kurulmasına  müsaade  etmem”  diyerek,  Kağızman'dan  gelecek  delegelere izin  vermek  istemiyordu.  Bunun  üzerine  Fahrettin  Bey,  Kars  mutasarrıfı Hilmi Bey'e müracaat ederek Hilmi Bey’in Asaf Bey'i telefonla aramasına vesile oldu. Hilmi Bey’in Asaf Bey’e “Biz 15 güne kadar çekip gidiyoruz, buranın idaresini yerli halka bırakıyoruz, elinizden geldiği kadar delegelerin buraya gelmelerine yardım edin, bu işe engel olmayın, sonra müşkil duruma düşersiniz”diye, ikazda bulunmasının ardından, Kağızman'dan Ali Rıza Bey ve arkadaşları bir gün sonra Kars'a gelebildi9.14

 

Kasım 1918 günü yapılan kongre ile 8 kişilik bir muvakkat heyet ile Kars Sancağında “Milli İslam Şûrâsı Merkezi Umumisi” adıyla bir yerli hükümet kuruldu. Ardahan, Kağızman ve Oltu Sancakları; Ahıska, Batum ve Artvin şehirleriyle kazalarında da şubeler açılması kararlaştırıldı. Bu sırada Nahçıvan ve Kamerli'de de Türk ordusunun yardımıyla “Şûrâ”lar kuruldu10.“Milli  İslam  Şûrâsı  Merkez-i  Umûmîsi”  nin  kurulmasıyla  birlikte; bir  yandan  çekilmekte  olan  Türk  ordusundan  müstahkem  yerler  ile  askeri binalar ve tesislerin alınmasına çalışılırken, bir yandan da Kars sancak ve kazâları ile Ahıska, Artvin, Batum sancak ve kazâlarında da, merkezi Kars olmak  üzere,  kısaca  “Milli  Şûrâ”  da  denilen  “Milli  İslam  Şûrâsı”nın şubelerini  açıp  teşkilatı  genişletmek  için  halkı  Ermeni  ve  Gürcü  tehlikesi karşısında  uyanıklığa,  birlik  ve  beraberliğe  çağırma  işlerine  ehemmiyet verildi11.Kars İslam Şûrâsı ikinci kongreyi toplayıncaya kadar şu faaliyetlerde bulunmuştu:1-Çekilmekte olan Türk ordusundan müstahkem yerlerle, askerî bina ve tesisleri teslim almaya hazırlanma.2-Kars  sancak  ve  kazalarıyla  Ahıska,  Artvin  ve  Batum  şehirleriyle kazalarında  merkezi  Kars  olmak  üzere  millî  Şûrâ  şubeleri  açarak teşkilatı genişletmeye çalışma ve halkı birliğe davet etme12.Kars Milli Şûrâsı ikinci kongreyi 30 Kasım 1918'de topladı. Kongre Ordubad,  Nahçıvan,  Kamerli,  Sürmeli,  Serdarabad,  Doğu  Şuregel, Ahılkelek,  Ahıska  ve  Elviye-i  Selase'den  gelen  60  delegenin  katılımıyla açıldı. Fakat üç gün süren kongrenin 2. ve 3. günlerinde 10 delegenin daha iştirakiyle bu sayı 70'e çıktı.Üç gün süren kongre sonunda şu kararlar alındı:1-Batum'dan Ordubad'a ve Ağrı'dan Azgur'a kadar, halkın çoğu Türk-İslam  olan  yerlerden  Türk  ordusu  çekilince,  buraların  idare  ve korunması işlerine bakmak için merkezi Kars'ta olmak üzere Milli İslâm Şûrâsı adı altında bir hükümet kurulması;2-12 kişiden oluşan bir Merkez Temsilciler Heyeti'nin seçilmesi;3-Bir Milli Şûrâ Ordusunun kurulması;4-Galip  devletlerin ve

İngiltere'nin tutumu ne olursa olsun anavatana ve  İslâm  halifeliği'ne  bağlı  kalmaya  çalışılması,  Türk  bayrağının kullanılması  ve  Türk  kanunlarına  göre  adlî  ve  idarî  işlerin yürütülmesi13.Oluşturulan  12  kişilik  heyet  aynı  zamanda  Kars  Milli  İslam Şûrâsı'nın meclisini teşkil ediyordu14. Milli Şûrâ’nın 12 kişilik bu heyetinin yanında  8000  kişilik  bir  de  ordusu  mevcuttu.  Bu  küçük  devlet  tamamen orijinal  bir  Müdafaai  Hukuk  müessesesidir,  programı  Parlamentosunun kabul ettiği kanundur15. Ulusal  mücadele  yolunda  önemli  çalışmalarda  bulunan  Kars  Milli İslam  Şûrâsı  hakkındaki  bilgiler  döneme  tanıklık  etmiş  ve  önemli  roller üstlenmiş kişilerin hatıralarında daha ayrıntılı olarak yansıtılmıştır16. 2.  KARS İSLAM ŞÛRÂSI’NDA BORÇALILI KEPENEKÇİ EMİN AĞA'NIN ROLÜKars İslam Şûrâsı'nın kuruluşu ve faaliyetleriyle ilgili belgelerde bu cemiyetin kurucusu ve öncüsü olarak Kepenekçi Emin Ağa’nın adı sık sık geçmektedir.  Ancak,  tarihi  kaynaklarda,  belgelerde  ve  hatıratlarda,  ayrıca Türkiye'de  yapılmış  bilimsel  araştırmalarda  ve  incelemelerde  Kepenekçi Emin Ağa’nın ismi dışında ona dair ayrıntılı bilgiye ulaşılamamaktadır.Öncelikle konuya açıklık kazandıracak bir olgunun altını çizmekte fayda vardır. Emin Ağa, 1918 yılı yazında Türkiye'den hareket eden Kafkas İslam  ordusunun,  Gürcüstan'a  bağlı  Borçalı  kazasına,  oradan  da Azerbaycan'ın  Gazah  bölgesine  kadar  gerçekleştirdiği  ileri  harekâtında bizzat  bulundu.  Kepenekçi  Emin  Ağa,  daha  sonra  Kars'a  geçerek,  Milli Şûrâ'nın kurulması çalışmalarına katıldı.5 Kasım 1918'de Yakup Şevki Paşa, Harbiye Nezareti'ne önerilerini gönderirken aynı gün, bir araya gelerek, “Kars İslam Şurâsı”nın kuruluşunu ilan eden kişiler arasında, birinci olarak Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa'nın ve onun yanısıra Sarıkamışlı Piroğlu Fahrettin'in, Kağızmanlı Ali Rıza'nın, Karslı Sarıhaliloğlu Muhlis'in, Orenburglu Mamil Manlıoğlu Tevhididdin'in adları geçer17.Kars İslam Şûrâsı'nın 14 Kasım 1918 günü yapılan

kongresinde ilk reis  Borçalılı  Kepenekçi  Emin  ağa  seçildi  ve  onun  yardımcısı  Piroğlu Fahrettin  oldu18.  “Milli  İslam  Şûrâsı  Merkez-i  Umûmîsi”  adıyla  yerli  bir hükümet  de  Kepenekçi  Emin  Ağa  başkanlığında  kuruldu19.   Merkez-i Umumi'nin  reisi  Kepenekçi  Emin  Ağa  aynı  zamanda  maarif  işleri  ile  de ilgileniyordu20.Onun, Şûrâ Geçici Hükümeti'nde reis, aynı zamanda maarif  vekili olarak görev almasında, yani hem Merkez-i Umumi'nin reisliğini, hem de maarif vekilliğini aynı anda yürütmesinde, memleketi Borçalı'da eğitim ve edebiyat alanlarında kendisini yetiştirmiş olmasının payı büyüktür.  Kepenekçi Emin Ağa Kars Milli İslam Şûrâsının ikinci kongresinde kongrenin  başkan  yardımcılığını  üstlendi  (başkan  oy  birliğiyle  Şüregel kaymakamı,  Fahri  Alay  kumandanı  Cihangiroğlu  İbrahim  Aydın  Bey seçilmişti)21.  Kongrede  seçilen  12  kişilik  Merkez  Temsilciler  Heyeti'nde Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa da yer aldı. Bu heyette Karslı Cihangiroğlu Hasanhan  Bey,  Sarıkamışlı  Piroğlu  Fahrettin  Bey,  Çıldırlı  Esat  Bey, Akbabalı  Hacıabbasoğlu  Kerbelâyî  Mehmed  Bey,  Karaçantalı  Hacığlu Ahmet Bey, Oltulu Molla Bilal Efendi, Erivanlı Ahundoğlu Taki Bey, Iğdırlı Ali Beyoğlu Mehmed Bey, Gümrülü Halıcıoğlu Yusuf Bey, Kağızmanlı Ali Rıza  Bey,  Digorlu  Camedanlı  Maksut  Ağaoğlu  Hasan  Ağa  gibi  önemli isimler  vardı.  Emin  Ağa'nın  da  dahil  olduğu  12  kişilik  bu  heyet  aynı zamanda Kars Milli İslam Şûrâsı'nın meclisini teşkil ediyordu22.Emin  Ağa,  Kars'ta  ilk  Türk  Müdafaa-ı  Hukuk  Teşekkülünün  reisi olarak temsilcilerin seçimlerinde imza yetkisine sahipti. Bu açıdan Osmanlı arşivinde Emin Ağa'nın imzası bulunan evraklar ve belgeler vardır.Kağızmanlı Ali Riza Bey'in Milli İslam Şûrâsı Merkezi Umumisi'ne Kağızman  mümessili  olarak  seçildiğini  beyan  eden  vesikayı  23  Kasım 1918'de Emin Ağa onayladı. Yine Kars eşrafından Atbaşızâde Asaf Bey'in murahhas  tayin  kılınmış  olduğunu  gösterir  itimâdnâmeyi  onaylayan  da Kepenekçi Emin Ağa'dır Emin  Ağa,  Milli  Şûrâ  reisi  olarak

dünya  ülkeleriyle  de  bağlantı kurarak,  Kars  İslam  Şûrâsı'nın  tanınması  için  girişimlerde  bulunmuştur.  8 Aralık  1918  tarihinde  Kars  İslam  Şûrâsı  adına  Sarıkamış-İstanbul  telgraf hattı   ve   “Hilal-i   Ahmer”   aracılığıyla   Tokyo-Japonya'ya     (Japon İmparatoru'na) yazılan ve Emin Ağa imzalı Fransızca telgrafta :“Asya  Asyalılarındır  davasının  alemdârı  sıfatı  ile  size  müracaat ederiz  ki,  Kars  İslâm  Şûrâsı  Hükümetinin  mevcudiyeti  siyasiyyesinin tanınmasında müzaheretinize mazhariyyeti, bir Asyalı olarak rica ederiz”24. Bu  telgraf  kurulan  Kars  İslam  Şûrâsı’nın tanınma  girişimlerini  göstermesi açısından önemlidir. Türk  Ordusu'nun  4  Aralık  1918'de  Kafkasya'yı  tamamen  tahliye etmesinin  ardından  Borçalı  ve  Ahıska-Ahılkelek  mıntıkalarında  Ermeni-Gürcü  mücadelesi  başgösterdi  ve  Aralık  sonuna  kadar  karşılıklı taarruzlar devam  etti.  Borçalı  bölgesinde  Ermenistan  ile  Gürcistan  arasında  kanlı çatışmaların  yoğunlaştığı  bir  zamanda  Emin  Ağa  Kars'tan  memleketine döndü.  Borçalı  Milli  Şûrâsı adında  bir  milli  şûrâ  oluşturarak,  Borçalı'yı Ermeni saldırılarından korumak için çalıştı.Gürcülerin şikayeti üzerine Türk ordusunun mütareke hükümlerine aykırı davrandığını gerekçe gösteren İngilizler, Gürcüler tarafından şikayet edilen Şevket Paşa, Emin Ağa ve  İzzet Efendi'yi  İngiliz Divan-ı Harbi’de yargılamak  üzere  harekete  geçtiler  ve  Türk  hükümetinden  bu  kişilerin Batum'daki İngiliz Kumandanlığı'na teslim edilmesini istediler Emin Ağa, Cihangiroğlu İbrahim Bey ve Sami Bey'le beraber Kars Milli Şûrâsı'nı genişletmek için halkı, Ermeni ve Gürcü tehlikesi karşısında uyanıklığa,  birlik  ve  beraberliğe  çağırma  işlerine  önem  verdi   Bu doğrultuda  Nahçıvan'a  doğru  hareket  etti.  Gayesi,  Kars  İslâm  Şûrâsı'nın kabul ettiği kararları okumak ve Aras nehri boyunca yeni şubeler açmaktı O  günlerin,  o  olayların tanığı  Fahrettin  Erdoğan,  hatıratında  Emin Ağa'nın  İngilizlerin  Kars'a  gelmesinden  sonra  toplanan  kurultaylarda, yapılacak  işlerin  toplantı  günlerinde  milletvekili  olarak  daima 

hazır bulunduğunu  belirtmektedir Borçalılı  Emin  ağa,  Kars İslam  Şûrâsı'nın kurulmasında ve faaliyet göstermesinde büyük ve önemli bir rol oynamıştı

 Kısa ömürlü bu devletin anayasası şöyleydi:

1. Hükümet “Cenubi Garbi Kafkasya Cumhuriyeti” adını taşıyacaktır.

2. Cenubi garbi Kafkasya Cumhuriyeti hükümeti hududunu, Batum’dan Nahcivan’a kadar ulaştırarak, bu sınır içinin barışın sonuna kadar korunmasını bilfiil üzerine almıştır.

3. Hükümet bayrağını, kamutay üzerine dikilen ayyıldızlı Türk bayrağı olarak kabul etmiştir.

4. Cenub-i Garbi Kafkasya Cumhuriyeti hükümetinin resmi dili Türkçe’dir. Bütün resmi ve gayrıresmi muamelat ve tedrisat Türkçe olacaktır.                                                                                                                      5. Milletvekilleri seçimi için 18 yaştan yukarı kadın ve erkek oy vermek salahiyetini haizdir. 10.000 kişi bir milletvekili seçer.

6. Her vilayet ve kasabada, Milli Şura’nın şubeleri açılarak, halkımızdan her türlü yardım görecektir.

7. Türk millet ve hükümetini rencide edecek her türlü muameleden kati surette çekinilecektir.

8. Umumi asker teşkilatımız da, cumhuriyetimizin kabul ettiği usul dairesinde, Türkiye devleti ile irtibatı temin için daimi bir heyetimiz Türkiye’de bulunacaktır.

9. Mülki teşkilatımızda da 8 maddedeki zikredilen usul aynen kabul edilecektir.

10. Komşu hükümetler ile daima dostça geçinmeyi Cumhuriyet Hükümetimiz düstur olarak kabul etmiştir. Milletvekilleri seçildikten sonra bu husus hakkında ayrıca bir kanun çıkarılacaktır

11. İtilaf devletleri, doğu Türkiye illerini alıp başka bir millete vermek isterse Cumhuriyetimiz Türkiye’den ayrılmamayı kesin olarak kabul etmiştir.

12. Azınlıkların hürriyetleri ve hakları muhafaza edilecektir.

13. Müslümanlar arasındaki mezhep ayrılıklarına hürmet edilecek, dini ayinlerin bir arada yapılması sağlanacaktır.

14. Demokrasi esaslarına riayet edilerek seçimler tarafsız ve tesirsiz olacak, Türkün şan ve şerefine yaraşacak bir şekilde yapılmasına azami surette dikkat edilecektir.

15. Vali ve komutanların işe başlamaları ve işten el çektirilmeleri kamutayın kararıyla olacaktır.

16. Cumhuriyet Hükümetimiz milletvekillerinin seçilip de kamutayın çalışmaya başlayışından sonra kanunun bazı maddelerinin değiştirilmesini teklif etmeye yetkilidir.

17. Milletvekili olmak için yaş haddi 25’ten yukarı olacaktır.

18. Bu kanunun yürürlüğe girdikten sonra icrasına nazırlar heyeti ile cumhur reisi memurdur

 

                      Prof. Dr. Şureddin MEMMEDLİ

ATAMIZ

Ziyaret Bilgileri
Aktif Ziyaretçi1
Bugün Toplam8
Toplam Ziyaret405992
Hava Durumu
AVRASYA TÜRK DERNEKLERİ FEDERASYONU
TEREKEME KARAPAPAK TÜRKLERİ KÜLTÜR VE SANAT DERNEĞİ
FACEBOOK